One of history’s most useful tasks is to bring home to us how keenly, honestly and painfully past generations pursued aims that now seem to us wrong or disgraceful.” (John Carey, literatuurcriticus) 

Is er niet altijd de angst, ergens in mijn achterhoofd, dat ik ervan beschuldigd zal worden de daden van mijn opa te willen vergoelijken?

In de jaren na 2003, na mijn eerste bezoek aan het archief en de confrontatie met het verleden, ging ik lezen: boeken over of van kinderen van foute Nederlanders en van nazi’s. Ik werd steeds weer aangetrokken tot dit soort boeken, maar ze riepen ook weerstand op.

Wat me opviel, was dat veel kinderen van nazi’s en NSB’ers in een slachtofferrol zitten. Hoe ze toch de neiging hebben op te komen voor hun vader, (in een enkel geval ook moeder). Ze willen naar mijn idee te vaak bewijzen dat hun vader echt wel een goed persoon was, ondanks die foute keuzes. Dat voelt geforceerd, zeker als het vermengd is met een verongelijkte toon. Dat idee van ‘wij zijn verkeerd begrepen’, wekt ergernis op.

Een andere mogelijkheid is dat het kind (of kleinkind) zich juist heel erg afzet tegen de ‘foute’ generatie. Een zo felle veroordeling en afwijzing van alles wat de vader of ouders waren dat het pijnlijk wordt. Ook dat voelt geforceerd, omdat die afwijzing lijkt voort te komen uit hoe de buitenwereld erover denkt. Ook zij willen iets bewijzen. Bewijzen dat zij zelf níet zo zijn. Om geaccepteerd te worden?

Een interessant voorbeeld hiervan zijn de gebroeders Frank: Norman en Niklas. Zij zijn kinderen van Hans Frank: een jurist die werkte voor het nazi-regime in Polen en daar verantwoordelijk was voor een schrikbewind. Ook was hij direct betrokken bij de genocide op de Poolse joden. Bij de processen van Neuremberg werd hij ter dood veroordeeld en opgehangen.

De twee broers gaan allebei anders om met dit verleden. De oudste broer Norman heeft zijn vader goed gekend en heeft, ondanks dat hij weet waar zijn vader verantwoordelijk voor is, fijne herinneringen aan hem. Hij vindt het daardoor lastig om zijn vader compleet af te wijzen. Toch heeft Norman Frank besloten zelf geen kinderen te krijgen. Hij wil het ‘besmette’ geslacht Frank niet voortzetten, de foute genen niet doorgeven.

Zijn jongere broer Niklas staat daar rationeler in: hij gelooft niet in foute genen. Hij veroordeelt zijn vader echter zeer krachtig. Tekenend daarvoor is dat hij altijd een foto op zak heeft van zijn opgehangen vader, omdat hij zegt blij te zijn dat zijn vader kreeg wat hij verdiende. Opschudding veroorzaakte hij door het schrijven van een boek: Der Vater. Eine Abrechnung (1987). De haat die hij voor zijn eigen vader voelt, beschrijft hij daarin onomwonden.

Ik denk dat beide broers laten zien hoe ingewikkeld het is om te gaan met een beladen verleden en om jezelf los te zien daarvan. Zo extreem als de familie Frank is mijn familiegeschiedenis niet. En het gaat in mijn verhaal ook niet over mijn vader, maar over mijn opa en overgrootopa. Toch kan ik me wel iets voorstellen bij deze heftige gevoelens.

Ik ben van een generatie die is opgegroeid met verhalen en films over de Tweede Wereldoorlog waarin het heel duidelijk was wie goed waren en wie fout. En waarin het verhaal van de Holocaust centraal stond. Op mijn twaalfde las ik Het Achterhuis van Anne Frank. Het voelde alsof ze een vriendin van me was. Ik huilde bij de gedachte aan hoe zij aan haar einde was gekomen. Op diezelfde leeftijd keek ik in de dagen rond 4 en 5 mei naar alle films en documentaires over de oorlog op televisie. Het verhaal van Hannie Schaft maakte diepe indruk. Op die leeftijd wist ik al iets van het verleden van mijn opa, maar het lukte me toen niet om zijn keuzes te koppelen aan die andere beelden over de oorlog. Alsof het twee verschillende verledens waren die niets met elkaar te maken hadden.

Chris van der Heijden schreef in zijn boek Grijs Verleden:

“Eerst was er de oorlog, daarna het verhaal van die oorlog.”

Er is niet maar één verhaal. Voor mij bestonden er altijd heel veel verhalen van de oorlog. Verhalen zoals ik die kende uit boeken, films en documentaires. En het verhaal van mijn familie.

Het verhaal van de broers Frank komt terug in de derde aflevering van de documentaire serie Himmlers hersens heten Heydrich (naar het gelijknamige boek van Laurent Binet)

Het citaat van John Carey komt uit een zeer verhelderend boek over onze omgang met geschiedenis: Margaret McMillan, Geschiedenis: gebruik en misbruik