Bevrijding

Het idee dat wie de waarheid kent, bevrijd zal worden, is al zo oud als de bijbel. Het is een gedachte die we vaak terugzien in de omgang met het verleden. Het valt vooral op als het om verwerking gaat van pijnlijke collectieve geschiedenissen. Het uitgangspunt is dat we eerst de feiten onder ogen moeten zien, om vervolgens tot acceptatie en verzoening te kunnen komen. Maar werkt dat echt zo?

Over twee jaar kunnen veel mensen ongemakkelijke feiten onder ogen zien als het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) voor het publiek openbaar wordt en (gedeeltelijk) digitaal toegankelijk. Dit archief bevat documenten over rechtszaken die na de oorlog werden gevoerd tegen personen die zich (mogelijk) schuldig hadden gemaakt aan collaboratie, landverraad en/of oorlogsmisdaden. Projectleider van ‘Oorlog voor de Rechter’ Edwin Klijn zei hierover: “Zo hopen we dat thema’s waarop nog steeds een taboe rust, bespreekbaar worden.” 

Mijn gedachten hierover deel ik aan de hand van het boek Dunkelblum zwijgt (2022, Eva Menasse) en de documentaire Het Verzwijgen (2022, Marieke van der Winden). De titels geven het gemeenschappelijke onderwerp al duidelijk aan: hoe er wordt gezwegen over precies die zaken waar de dossiers in het CABR over gaan. Thema’s waarop taboe rust. Nog steeds?, zullen sommige mensen zich misschien verwonderd afvragen. Is er inmiddels niet al behoorlijk wat onderzocht en geschreven over dit onderwerp? Om die begrijpelijke vragen te beantwoorden, neem ik jullie allereerst mee naar het fictieve dorp Dunkelblum. 

Duister oorlogsverleden

Dunkelblum is een gesloten gemeenschap waar iedereen elkaar kent en op elkaar let. De natuur doet ook mee in het verhaal. De bloemen in de voortuinen buigen hun kopjes naar voren als dorpsbewoners langslopen. Ze zien en horen meer dan de mensen. Ook de huizen doen mee, de steegjes, het dorpsplein. De omgeving is medeplichtig. Dit Oostenrijkse grensdorp is schuldig. Maar waaraan eigenlijk?

De lezer krijgt fragmentarisch van alles mee, maar moet zelf reconstrueren wat er precies is gebeurd. Door alle perspectieven van de dorpsbewoners af te gaan, wordt een duister en tegelijk diepmenselijk oorlogsverleden duidelijk. Het dorp kent daders, helpers, meelopers en wegkijkers. Het is aan de lezer om ze te herkennen. Er is geen apotheose, geen ontknoping en geen catharsis. De lezer zit in hetzelfde schuitje als de Dunkelblummers. Iedereen wacht op een bevrijding, een helderheid die nooit echt komt.

Precies zoals dat gaat met pijnlijke geschiedenissen waarover niet openlijk gesproken wordt. Het knappe van dit boek is hoe de schrijfster dit hele psychologische spel zo precies vangt. Iedere betrokkene bewaakt een stukje van de pijnlijke geschiedenis. Met elkaar delen wat je weet, alle stukjes met elkaar combineren, is een beangstigend idee. Stel je voor dat het geheel te groot is om mee te leven? Stel je voor dat de gedachte aan de ander vanaf dat moment onverdragelijk wordt, terwijl die ander je buurman, je oom, je echtgenoot, je tante, je nicht of je opa is? 

In Dunkelblum is er een bejaarde vrouw die in een donker kamertje in eenzaamheid zwijgend tekeningen maakt van haar vrienden en familieleden, zoals zij ze vroeger gekend heeft. Ze zijn opgeslokt door de tijd, zoals zijzelf ook opgeslokt dreigt te worden. De andere inwoners denken dat zij gek is. Ze denken dat ze in haar eigen ondoorgrondelijke wereld gevangen zit. Maar wie is hier eigenlijk gek, begin je je af te vragen, als steeds duidelijker wordt hoe opgesloten in zichzelf dit hele dorp zit. 

Schuldige omgeving

Nadat ik het boek Dunkelblum zwijgt had gelezen, keek ik recentelijk naar de documentaire Het Verzwijgen: een autobiografische zoektocht naar de doorwerking van het verleden. Op de begrafenis van haar moeder komt de maakster Marieke van der Winden achter het geheim dat haar moeder met zich meedroeg. Pas decennia na die begrafenis lukt het haar het feitenrelaas over haar NSB-familie op een rij te zetten. Die zoektocht is ingewikkeld want er zijn vele dossiers door te spitten in het archief. Maar uiteindelijk is er die lelijke, veelomvattende waarheid. Het raakt ook haarzelf. De vakanties met opa en oma in Duitsland blijken geen toeval te zijn geweest. Ze waren direct verbonden met dat foute verleden. Net als in Dunkelblum is de omgeving medeplichtig. Marieke van der Winden vertelt dat die mooie Duitse vakwerkhuizen in het stadje waar ze als kind zo graag kwam hun onschuld verliezen, nu ze weet heeft van het oorlogsverleden. 

De waarheid werkt dus niet altijd bevrijdend, maar komt met een prijs. Hoe ongeschonden kun jezelf blijven als je de pijnlijke waarheid over je naasten eenmaal weet?

In de documentaire wordt ook het leven van haar jong gestorven moeder belicht. Haar tragiek, haar afstandelijkheid en haar depressiviteit: alles lijkt gekleurd door de erfenis van de oorlog. Als de waarheid ondergronds gaat, betekent het niet dat ze niet bestaat. Enkel dat ze in het geniep haar vernietigende werk doet. 

Dat hoef je niet te zeggen

Marieke van der Winden besloot dat zij de waarheid wilde kennen en ging het gesprek met familieleden aan. In Dunkelblum staat ook een nieuwe generatie op die vragen stelt en wil benoemen. In een scène aan het einde van het boek laat de schrijfster het conflict zien tussen de groep dorpelingen die wil weten hoe het zit en iemand van de oudere generatie die gewend is dat gesprek uit de weg te gaan. Deze oudere man zegt geïrriteerd dat hij best een antisemiet kan zijn, maar dat het nog niet nodig is dat te zéggen.   

Als collectief vinden we dat Nederland vanaf 2025 klaar moet zijn om onder ogen te komen wat het verleden nog voor ons verbergt. Dat alles uitgesproken moet kunnen worden. Maar ik vraag me af of we in de gaten hebben hoe de hardnekkige patronen in elkaar steken waarin individuen, families en gemeenschappen gevangen zitten.

Op een familiefeestje kwam een neef naar mijn broer toe en nam hem apart. “Je zusje moet echt stoppen met dat geschrijf over onze familie.” 

“Trek het je niet aan”, zei mijn broer toen hij me dit vertelde, “ik vond alleen dat je het moest weten.”