De film The Zone of Interest biedt geen nieuwe inzichten. We zien geen ontwikkeling. We krijgen wel veel inkijkjes in het kwaad. Achter elkaar gaat het door. Vervreemding op vervreemding. Het is niet de banaliteit van het kwaad dat aan ons wordt getoond, maar de absurditeit.
We zien hoe Rudolf Höss, de kampcommandant van Auschwitz, tijdens het vissen een kunstgebit uit het water pakt en hoe een hele golf as komt aandrijven. Als er een feestje wordt gegeven in de tuin van zijn huis zien we op de achtergrond de schoorsteen van het crematorium roken. We zien het zoontje van Höss in zijn kamer spelen en op de achtergrond horen we dat een gevangene een doodvonnis krijgt. De vrouw van Höss verwelkomt haar moeder en geeft een rondleiding door de tuin. Haar grote trots. Lachend vertelt ze dat haar man haar de koningin van Auschwitz noemt.
Iedereen kan een dader zijn
Alles wat we zien en horen, is even afschuwelijk. Deze mensen bieden ons niets waarmee wij ons kunnen en willen identificeren. Door de geluiden die uit het kamp komen, worden we er voortdurend aan herinnerd in welke ‘zone of interest’ de film zich afspeelt. De Holocaust is onontkoombaar aanwezig. In die pregnante aanwezigheid wekken de hoofdfiguren in het verhaal slechts weerzin op.
Daar kun je kritiek op hebben. Zou het niet beter zijn geweest ons mee te nemen in het leven van Höss en zijn vrouw voordat hij als kampcommandant in Auschwitz terechtkwam? Zodat we weten welke keuzes en gebeurtenissen in zijn leven hem daar hebben gebracht? Of gaat het eigenlijk niet om de hoofdpersonen in deze film? Is het vooral de bedoeling dat we er lessen uit halen? Kijken we immers op dit moment niet ook massaal weg bij onrecht en onnoemelijk leed?
Regisseur Jonathan Glazer zei in een interview dat de film voor hem vooral gaat over het nu. “For me, this is not a film about the past. It’s trying to be about now, and about us and our similarity to the perpetrators, not our similarity to the victims.” Wij zijn allemaal (potentiële) daders, zo wil hij ons meegeven.
Als dit echt het doel was van de film dan is de vraag hoe Glazer zich dat voorstelt. Als Hedwig Höss lachend over zichzelf praat als de koningin van Auschwitz dan voelen we geen gelijkenis. We zitten de daders volledig op de huid maar kruipen niet ín hun huid en ook niet in hun hoofd. We zien hun onverschilligheid. Wellicht is dat confronterend, maar even gemakkelijk kun je het naast je neerleggen of je ervoor afsluiten. Het doel van de film wordt niet bereikt, omdat de boodschap niet binnen kan komen. De werkelijkheid die ons in de film wordt voorgeschoteld is daarvoor te absurd, te weinig invoelbaar.
Het valt op dat de fascinatie in films en boeken vaak uitgaat naar de meest prominente en opvallendste vertegenwoordigers van het kwaad: de leiders, de geweldplegers, de kampcommandanten.
Banaliteit
Toen Hannah Arendt schreef over de banaliteit van het kwaad als een vorm van gedachteloosheid, bracht ze het kwaad dichterbij. Maar net als Adolf Eichmann, de man die centraal staat bij Arendt, is de figuur Rudolf Höss ongeschikt om hier symbool voor te staan. Beide daders zijn niet gedachteloos in het kwaad gerold, maar waren in hun sleutelposities de ontwerpers ervan. Zij zaten op cruciale plekken waar ze door hun beslissingen en inzet de uitvoering van de Holocaust en daarmee het lot van velen konden bepalen.
Willen we daderschap zien door de ogen van gewone mensen met wie we ons kunnen identificeren? Dan is het misschien beter weg te blijven van Auschwitz en van mensen zoals Rudolf en Hedwig Höss. In het hart van het kwaad heerst alleen duisternis. In die zwarte nacht valt geen moraal voor ons te halen. Er is daar alleen de beklemming van een niet te bevatten ónwerkelijkheid.
In de documentaire Broertje is Verdwaald horen we het verhaal van Holocaust-overlevende Leonie Wesly. Zij, haar ouders en haar broertje probeerden te ontsnappen aan de nazi’s door onder te duiken: haar ouders samen op één adres, Leonie en haar jongere broertje Léon op een ander adres. Ze maakte tijdens de onderduikperiode mee dat de vierjarige Léon werd verraden en meegenomen. Terwijl zij zich schuilhield in de keuken, hoorde ze buiten het geschreeuw van Léon. Léon kwam niet meer terug, hij werd vermoord in Auschwitz. In de documentaire praat ze erover met beheerste emotie.
Totdat ze op de plek staat waar haar ouders haar broertje voor het laatst zagen, vlak voordat ze van elkaar gescheiden de onderduik in gingen. “Heel mijn leven moet ik iedereen proberen te begrijpen, begrijpen, begrijpen, begrijpen. En dat doe ik ook en dat is ook belangrijk. Maar nu ik hier zo sta, ben ik gewoon potdikkie hartstikke kwaad. Hoe kunnen mensen andere mensen zoiets aandoen? Hoe kan dat?”
De daderwereld blijft gesloten
De waarom-vraag voelt in deze scène prangender dan in de film The Zone of Interest. Het is een vraag waarvan je weet, op het moment dat die in alle emotie wordt uitgesproken, dat er geen antwoord op te geven is. Waarom mensen elkaar dit aandoen, is gewoonweg niet te begrijpen. Het roept woede op en onbegrip. Misschien is het goed dit te erkennen en vaker uit te spreken. The Zone of Interest is een vernuftig gemaakte film waarin vooral de geluiden van Auschwitz door merg en been gaan en we ruim twee uur lang meelopen met een paar daders, maar het suggereert ten onrechte dat we zo meer kunnen gaan begrijpen, van de daders en onszelf.
Aan het einde van de film zien we Rudolf Höss alleen in een gang staan. Hij hoort iets en kijkt op, staart in de verte. Een deur gaat open. En ineens zien we het Auschwitz van nu. Schoonmakers maken het kamp gereed voor bezoek. Ze gaan de gaskamer in, vegen de boel aan en stoffen de verbrandingsoven af. Ook dit voelt absurd. De Holocaust als verstilde en opgeschoonde plek waarin bezoekers proberen te ervaren hoe het wás, tegenover de Holocaust door de ogen van kampcommandant Höss. In beide werelden lukt het ons niet de daders te benaderen. In het Auschwitz van nu is het huis van Höss geen onderdeel van de bezichtiging. Bezoekers kunnen barakken zien, onder de boog lopen met daarop Arbeit macht frei. Maar het huis dat in de film centraal staat, is niet toegankelijk. De wereld van de daders blijft letterlijk gesloten.
In deze laatste momenten van The Zone of Interest lijken de verschillende tijden elkaar even te raken. Worden wij ook gezien door Höss, zoals wij naar hem kijken? Hij lijkt terug te kijken. Alsof hij ons hoort ademhalen. Maar het zijn lege ogen die niets zien. Dan draait hij zich om en loopt de trap af. Hij zit opgesloten in zijn tijd. Zoals wij onvermijdelijk vastzitten in de onze.
3 reacties
Ik heb de film twee weken geleden gezien in het Filmhuis in Leiden. Het was heel stil in de zaal. De film maakte grote indruk. Ik vond het aangrijpend hoe bizar het werkt met hen die ‘blind’ hun werk uitvoerden. Hoe naar bouwtekeningen werd gekeken voor een oplossing voor efficiëntie qua crematieproces enz. Ook het schoonmaken van de laatzen van Höss vond ik een aangrijpend moment. Werk en privé worden ‘goed’ gescheiden. Ik interpreteerde de schoonmakers van de ruimten van Auschwitz ook als hen die ‘blind’ hun werk doen. Ze poetsen elke dag de zelfde ramen. Wie ziet dan nog het leed van achter die ramen? Ik wist al en ik geloof dat we onszelf als mensheid niet kunnen vertrouwen. Zou ik ook ‘blind’ mijn werk doen? Ik hoop van ganser harte dat ik helder zicht heb als we ooit in oorlog raken.
Prachtig geschreven, Marjonne. En een uitdaging om de film te gaan zien. Ik had er nog niet toe besloten. In dit geval wilde ik eerst recensies zien. Zoals de jouwe.
Heel mooi stuk, dat me nieuwe inzichten oplevert!