Luide muziek golft uit de radio door het geopende raam naar buiten. De buurvrouw hoort het. Ze is het gewend. Zij kan zelf niet naar de radio luisteren, want het is verboden om een radio te hebben. Mijn NSB-overgrootopa heeft schriftelijk gevraagd of hij van dit verbod vrijgesteld kan worden als trouw lid van de partij.

Dus luistert hij naar de radio en het geluid dat naar buiten komt, lijkt tegen alle mensen in de omgeving te zeggen: wij wel, jullie niet.

Willem Maan is een klein mannetje, maar wat aan fysieke aanwezigheid ontbreekt, wordt gecompenseerd door zijn persoonlijkheid. Iedereen in de familie zegt dat hij een dictator was. Maar ook: een heel harde werker. Goede huisvader. Een ondernemer die altijd vooruit kijkt en nadenkt over waar zijn kansen liggen. En na de oorlog zegt hij: ik heb op het verkeerde paard gewed.

Ondertussen heeft hij daarmee z’n hele gezin ontwricht. Zijn zonen blootgesteld aan propaganda die hen overtuigt te gaan vechten tegen de Russen. Zijn zoon Goof hoort op 26-jarige leeftijd dat de officier van justitie de doodstraf eist voor zijn deelname aan de SS-divisie Wiking. Zijn andere zoon Bastiaan, mijn opa, zit jaren gevangen terwijl zijn zoons zonder hem opgroeien.

De jongste zoon, Wim, verklaart na zijn arrestatie dat hij een nationaalsocialistische opvoeding heeft gehad. In de oorlog wordt hij gestimuleerd een opleiding te volgen om lijfwacht te worden van Mussert. Het is een mooie kans. Zijn vader en broers zullen trots zijn geweest. Híj, mijn overgrootopa die ik niet gekend heb, heeft de steen in het water gegooid. De steen die eindeloos kringen is blijven maken, kringen die nog lang nadat de steen in het water verdwenen is, te zien zijn.

Hij verklaart na de oorlog dat hij nooit in NSB-uniform heeft rondgelopen. Dit wordt bevestigd door de buurvrouw. Zij vertelt ook dat zij een onderduiker in huis had en dat hij dat geweten moet hebben. Ze wist dat hij haar niet zou verraden. Wel had hij aan het einde van de oorlog, toen hij bij de Landwacht ging, een geweer in huis. Dat geweer heeft hij nooit gebruikt.

Nou ja. Eén keertje dan. Voor de lol. In de lucht.

In de familie wordt hij opa Spijker genoemd. Van het geld dat hij had verdiend met zijn bouwbedrijf, kocht hij tuinbouwgrond in het Westland, Monster. Het huis waarin ik ben opgegroeid, heeft hij gebouwd. Ik stel me hem zo voor: als een man met veel praatjes, altijd direct, recht voor z’n raap, soms ronduit lomp en bot. Een driftbui zo nu en dan, maar gevaarlijk werd hij nooit. Opportunistisch, aardig voor wie hij aardig wilde zijn. Willem Maan.

Maar klopt het wel om hem hier neer te zetten als degene die de eerste stap zette? Als de man die zijn gezin meetrok in de afgrond en daar niet eens zelf de zwaarste consequenties van ondervond? In zijn dossier in het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging komt het beeld van hem naar voren dat ik hier heb neergezet. Dit heb ik aangevuld met familieverhalen. Ik maak eruit op dat hij niet een ideologische en inhoudelijk gedreven man was. In tegenstelling tot mijn opa Bastiaan, zijn oudste zoon.

In de dossiers van mijn opa staat dat hij, in tegenstelling tot zijn vader Willem Maan, fanatiek was, waarschijnlijk de fanatiekste van allemaal. Degene die echt overtuigd was en misschien vanuit die overtuiging zijn stempel op de anderen drukte. Ik ken mijn opa als een wat stille, maar wel zeer aanwezige overheersende man, waar niemand tegenin durfde te gaan.

Zou hij de kwade genius achter dit verhaal zijn? Was híj het die zijn eigen vader mee wist te slepen en daarna zijn broers, zijn vrouw, zelfs zijn kinderen?

Wie haalde de NSB in huis? Wie overtuigde wie?